Gratis Tips & Adviezen

Er komt steeds meer aandacht voor het oplossen van eenzaamheid en de aanpak ervan. Eenzaamheid is in de politiek een relatief nieuw thema, waar ook minister Hugo de Jonge (volksgezondheid) en minister Sigrid Kaag nu aandacht voor vragen. Er worden gelden beschikbaar gesteld voor op zich mooie initiatieven zoals kerstkaartenacties, eenmalige huisbezoekjes, maatjesprojecten etc. Enkele krantenkoppen van de laatste tijd zijn bijvoorbeeld:  ‘KIN Makelaars gunt eenzame ouderen een warme kerst’, ‘kerstlunch voor alleenwonende ouderen’, ‘Heeft u een stoel vrij tijdens het kerstdiner?’

De bedoeling van deze en andere meestal eenmalige initiatieven is het oplossen van de eenzaamheid in Nederland.

Deze initiatieven zijn vooral nuttig als preventiemiddel tegen chronische eenzaamheid, ze gaan de al bestaande chronische (langdurige) eenzaamheid echter niet oplossen. Want er is namelijk sprake van een wezenlijk verschil tussen tijdelijke en langdurige eenzaamheid èn de noodzaak van de aanpak ervan. Als er sprake is van langdurige eenzaamheid (langer dan een +/- een jaar) durft iemand over het algemeen helemaal niet naar dit soort bijeenkomsten toe.

Daarom is het goed om eerst te weten waar we het over hebben

Er is namelijk een wezenlijk verschil tussen alleen zijn, sociaal isolement, je eenzaam voelen en je lángdurig eenzaam voelen. Bij alleen wonen en sociaal isolement is er sprake van een situatie. Eenzaamheid en langdurige eenzaamheid zijn een individueel gevoel.

Iemand die alleen is, hóeft zich niet eenzaam te voelen. Iemand met veel vrienden, een partner, kinderen en/of werk kan zich daarentegen enorm eenzaam voelen. En als je je niet kunt losmaken van dat gevoel, kan het je hele leven (blijven) beïnvloeden.

Er zijn mensen die alleen wonen en zich niet eenzaam voelen. Jong, oud, rijk en arm. Alleen wonen is dus géén synoniem voor eenzaamheid. Alleen wonen, kan echter óók betekenen dat je géén of een heel klein netwerk hebt. Dan spreek je wel van een sociaal isolement.

En wat is eenzaamheid nu eigenlijk……..

Eenzaamheid is een signaal van je lijf, net als honger en dorst. Niet méér en niet minder. Je komt iets tekort. Je weet wat te doen. Bij dorst ga je drinken, bij honger ga je eten. Bij eenzaamheid heb je een fysiek tekort aan patronen van verbinding met andere mensen (definitie: Jeannette Rijks). Fysiek omdat je het in je lijf voelt, tekort in patronen van verbinding omdat een eenmalig bezoekje niets oplost. Het gaat om een regelmatig terugkerende verbinding met andere mensen met dezelfde waarden en die ook verbinding met jou willen. Een verbinding van betekenis dus.

Een gevoel van eenzaamheid overkomt ons allemaal, dat hoort bij ons leven. Vooral na een levensgebeurtenis, klein, groot, positief èn negatief. Je vertrouwde patronen worden verstoord. Als je als kind niet mag meespelen, als je je onzeker voelt als puber, als je als student op jezelf gaat wonen, als je moeder wordt, als je kinderen uitvliegen, als je gaat scheiden, je gaat verhuizen, je partner overlijdt, je met pensioen gaat, vul het maar aan.

Meestal is dat gevoel van eenzaamheid dan tijdelijk. Zeker niet leuk, maar er is over het algemeen wel overheen te komen. Je maakt een transitiefase door, de duur daarvan is voor iedereen verschillend. Belangrijk is vooral dat je er over praat met familie, goede vrienden.

Hoe het komt dat langdurige (chronische) eenzaamheid je zo belemmert in het aangaan van sociale contacten

Als je gevoelens van eenzaamheid langer duren dan ongeveer een jaar, wordt het wel een probleem. Dan wordt het chronisch en krijg je steeds meer mentale en fysieke klachten. Er ontstaat ook een hersenverandering. Je komt in een neerwaartse spiraal terecht. Want langdurige eenzaamheid voel je in je brein en in je lijf, het doet iets gemeens met je. Zoals iemand eens zei: eenzaamheid is een monster.

De belangrijkste veranderingen die langdurige eenzaamheid veroorzaakt zijn de volgende:

• Je kunt gezichten bijvoorbeeld niet meer goed beoordelen en denkt dat mensen je slecht gezind zijn. Je wordt achterdochtig, bang en trekt je nog meer terug. Waarom zou je omgaan met mensen die niet leuk zijn? Sociaal isolement ligt hier op de loer……..
• Je hormoonhuishouding raakt in de war, waardoor je onder meer geen prettige gevoelens meer krijgt als je met andere mensen omgaat. Als het niet fijn voelt met mensen om te gaan, waarom zou je dat dan doen? Sociaal isolement ligt hier op de loer…..
• Je IQ gaat zo’n tien à twaalf punten achteruit als je je lang eenzaam voelt. Dat maakt het lastig te bedenken wat je zou kunnen doen om het op te lossen.

Als je dan toch een poging waagt naar zo’n kerstlunch of -diner te gaan, voel je je waarschijnlijk doodongelukkig tussen al die vreemde mensen. En als je het wel gezellig vond, voel je je na afloop zo mogelijk nog eenzamer. Dus deze initiatieven zijn mooi als preventiemiddel, maar niet geschikt voor het oplossen van de gevoelens en de situatie van diegenen die er al langdurig mee te maken hebben.

5 redenen waarom de huidige aanpak de langdurige eenzaamheid niet gaat oplossen

Dit komt omdat:

• eenzaamheid een individueel gevoel is. Jouw gevoel is niet op te lossen door een ander of met geld. Net als anderen jouw problemen niet kunnen oplossen voor je, kunnen zij ook jouw gevoelens van langdurige eenzaamheid niet voor je oplossen. Ook al geeft het kabinet nog zoveel extra geld voor de genoemde initiatieven;
• gevoelens van eenzaamheid ontstaan na een levensgebeurtenis, een grote, kleine, positieve of negatieve verandering in je leven. Levensgebeurtenissen overkomen iedereen, rijk en arm, zijn niet tegen te houden, niet door en voor iemand en ook niet met geld. Dit gaat om tijdelijke eenzaamheid en blijft dus altijd bestaan. Deze hoeft niet ‘bestreden’ te worden, het hoort bij het leven;
• het verwerken van levensgebeurtenissen tijd nodig heeft. Niemand kan deze tijd versnellen. Ook geld kan deze transitiefase niet verkorten. Tijd is niet te koop. De duur van deze (rouw)fase is voor iedereen verschillend;
• activiteiten zoals een kerstdiner voor eenzame ouderen, kerstkaartjes sturen of een (extra) bezoekje vaak eenmalig zijn. Ze zullen zeker zorgen voor wat afleiding, maar ze lossen eenzaamheid echter niet blijvend op en zeker niet de chronische eenzaamheid;
• anderen niet voor jou kunnen oplossen dat jij contact maakt met de mensen die bij jou passen. Alleen jij weet wat je belangrijk vindt in het leven en bij wie je je goed voelt.

Welke aanpak helpt dan wél bij langdurige eenzaamheid?

De aanpak moet:

1. passen bij de behoefte van de persoon;
2. afgestemd zijn op diens situatie;
3. gericht zijn op het vergroten van de zelfwaardering;
4. bestaan uit wederzijds gelijkwaardigheid en herhaald contact.

Of het nu gaat om Sociaal Isolement of Eenzaamheid: Het heeft nauwelijks zin iemand ‘van boven opgelegd’ te helpen. De kans dat hiermee een lage zelfwaardering alleen maar wordt bevestigd, is groot. Iemand moet zelf bereid zijn iets te willen doen aan zijn of haar situatie of hulp vragen. Hulp op maat kan dan uitzicht bieden op een verandering in het leven, een verandering van eenzaam naar niet-eenzaam. Noodzakelijk is dat er voldoende deskundigheid en tijd wordt geïnvesteerd om dat te bewerkstelligen. Voor een kansrijke interventie is het belangrijk goed opgeleide deskundige hulp te hebben, de hulp/begeleiding op het juiste moment aan te bieden en de aanpak op het juiste niveau in te steken.

Wat ís dan het juiste moment en het juiste niveau?

Ik heb het woord ‘transitiefase’ hierboven al eerder genoemd. In onze levensloop zijn er periodes van relatieve rust, van chaos en er zijn ‘overgangsperiodes’, periodes van verandering. Als er een levensgebeurtenis plaatsvindt, leuk of niet leuk, klein of groot, dan doorlopen we verschillende stadia. Deze periode van verandering noemen we transitieperiodes. Er zijn verschillende vormen van ondersteuning bij eenzaamheid die zijn aan te raden in elk van die stadia. Het is dus goed om te weten in welk stadium iemand zich bevindt. Daarvoor moet je verstand hebben van de aanpak van eenzaamheid, weten wat werkt en wat niet, kennis hebben van wat mogelijk is en waar de grenzen van hulp liggen.

Ook de aanpak op het juiste niveau is per persoon verschillend. Een interventie is alleen kansrijk als deze op het juiste niveau toegepast wordt. Als iemand bijvoorbeeld ‘onder de mensen gebracht wordt’, neemt hij/zij zichzelf altijd mee. Er kan ook bijvoorbeeld nog iets in het gedrag moeten veranderen. Of er is sprake van belemmerde overtuigingen die veranderingen tegenhouden. Eenzaamheid en de aanpak ervan is zeer complex. Dat maakt de aanpak ervan een stuk ingewikkelder als de kennis erover ontbreekt.

Wie weten wat er werkt en wat niet?

De Specialisten Eenzaamheid zijn speciaal voor deze aanpak opgeleid en hebben geleerd oplossingsgericht te coachen en effectief te communiceren. De specialisten zijn deskundig op het gebied van eenzaamheid, kunnen zowel adviseren als voorlichten en individuele coaching inzetten binnen een groep door middel van hun cursus Creatief Leven. Ze hebben inzicht in hoe verbinding in het leven een rol speelt en kennen de gezondheidseffecten – op lichaam en geest – van gebrek aan verbinding. Deze specialisten weten als geen ander hoe zij anderen kunnen helpen bij de aanpak van hun eenzaamheid en zich daardoor (weer) gelukkiger kunnen voelen.

De cursus Creatief Leven wordt in het hele land gegeven door gecertificeerde Specialisten Eenzaamheid en is bewezen effectief. Een groepscursus van minimaal 6 deelnemers maximaal 12 deelnemers kost gemiddeld € 400,– per deelnemer (inclusief een werkboek, cursusmateriaal en huur lesruimte). Acht lessen van 2 à 2,5 uur per keer. Voor veel mensen is die € 400,– toch een onoverkomelijke drempel. Hoe mooi zou het zijn als een deel van de beschikbare overheidsgelden gebruikt zou worden voor specifiek de aanpak van langdurige eenzaamheid. En ligt het niet voor de hand dat hier ook de zorgverzekeringen een rol zouden moeten nemen? Al was het maar omdat met de aanpak van chronische eenzaamheid ook veel vervolgschade in de gezondheidssfeer wordt voorkomen.

Wat doet ‘Creatief Leven’?

In tegenstelling tot eenmalige activiteiten is ´Creatief Leven´ een programma dat de noodzakelijke en voldoende voorwaarden biedt voor het zelf leren aanpakken van eenzaamheid.

Globaal zijn de voorwaarden voor het slagen van deze cursus, afgezien van de inhoud van het programma:

• Een groepsverband (biedt hoop, veilige omgeving om te oefenen, stimulerende sfeer)
• Een strakke, gestructureerde aanpak (vast patroon geeft veiligheid, sturing op positiviteit)
• Een deskundige begeleiding (´Specialist Eenzaamheid´, opgeleid bij faktor5)

Vragen? Stel ze gerust!

Of is het juist andersom? Veroorzaakt jouw machteloosheid gevoelens van eenzaamheid bij je?

Vanochtend las ik dat iemand zich zo machteloos voelt omdat zij het zo sneu vindt dat haar dochtertje bijna nooit speelafspraakjes heeft. De moeder zelf heeft geen vrienden of vriendinnen en maakt ook moeilijk contact. Een andere vrouw zag op tegen Moederdag. Ofschoon ze wel kinderen heeft, ziet zij ze al jaren niet. Ook is iemand teleurgesteld omdat de steun en begeleiding die haar was toegezegd weer afhaakt. Weer een ander voelt zich in de steek gelaten door zijn baas als hij geen gehoor vindt wanneer er zich problemen voordoen op zijn werk. En iemand anders krijgt die de mededeling dat zij ernstig ziek is, waardoor ze haar leuke leventje in duigen ziet vallen.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden van tegenslagen die het lot soms voor je in petto heeft. Het leven zit nu eenmaal niet altijd mee. Hoe mooi je leven er nu ook uitziet, morgen kan alles anders zijn.

Wat veroorzaakt dan dat machteloze en eenzame gevoel?

Alle eerder genoemde voorbeelden zijn gebeurtenissen of omstandigheden die je zelf niet in de hand hebt. Je voelt je overgeleverd en hebt geen controle over je lot. En dat gevoel geen controle over je eigen leven te hebben, geeft stress. Het zijn dus niet die onaangename ervaringen zélf die jou een eenzaam gevoel geven, maar veel meer het gevoel er machteloos aan overgeleverd te zijn. Je krijgt het gevoel dat niemand je begrijpt, je niet krijgt wat je verdient en je laat je verlammen door de situatie. Je snapt er bovendien niets van dat een ander dit jou kan aandoen.

Hoe kunnen anderen jou van die gevoelens afhelpen?

Net zoals een chirurg jouw gebroken been niet kan genezen, kan een ander het probleem dat jij ervaart niet oplossen. Hoe graag je ook zou willen, het ligt niet in de macht van andere mensen om jou van jouw gevoelens van onmacht en eenzaamheid af te helpen. Je hebt waarschijnlijk behoefte om je meer gehoord en gezien te worden, dat de ander aan jouw verwachtingen voldoet. Dat andere kindjes wél een speelafspraak met je dochtertje maken, dat je wél meer vrienden en vriendinnen hebt, dat je kinderen wél op Moederdag bij je komen, dat je wél de steun en begeleiding krijgt die je beloofd was, dat je baas je wél helpt als je met vragen of problemen zit en dat je nooit te horen krijgt dat een ernstige ziekte jou overkomt…….

Hoe kun je gelukkig zijn terwijl je allerlei problemen hebt? 

Soms wil je iets oplossen dat niet opgelost kan worden. Dat komt meestal omdat je dan twee dingen door elkaar haalt. Een gebeurtenis en de problemen die als gevolg van die gebeurtenis ontstaan. Er is namelijk een groot verschil tussen de gebeurtenis zelf en de gevolgen ervan. We hebben altijd met andere mensen en tegenslagen in ons leven te maken en soms zitten we opgescheept met mensen of dingen die ons frustreren of ons bang en verdrietig maken.

Als je zelf geen invloed kunt uitoefenen op wat er gebeurt, voel je je vaak machteloos. Iets dat gebeurt, kan je niet meer terugdraaien en een ander kan je immers niet veranderen. Hoe graag je ook wilt dat de situatie verandert, het ligt nu eenmaal niet altijd binnen jouw macht. Je mist de verbondenheid met anderen, dat ervaar je als een naar gevoel, een gevoel dat we eenzaamheid noemen. Kortom, het is lastig om dan toch gelukkig te blijven of weer te worden.

Wat zou je helpen om wel voor elkaar te krijgen wat je wilt?

Natuurlijk bestaan er geen wonderen. Eenzaamheid zal altijd een onderdeel zijn en blijven van je leven. Hoe vervelend het ook is, het hoort bij het leven. Er gebeuren nu eenmaal in ieders leven onvermijdelijke tegenslagen. En tegenslagen verstoren je dagelijkse patroon. Ze halen je uit je ritme, je comfortzone. Ook leuke dingen zoals een nieuwe baan, een verhuizing en gezinsuitbreiding zijn gebeurtenissen waardoor je even uit je evenwicht kunt raken. Alles wordt immers opeens anders.

De kunst is er anders mee te leren omgaan, je te focussen op de positieve dingen, die je ondanks je situatie, nog uit je leven en je contacten haalt. Wat zou er gebeuren als je al die kritiek en stress in je hoofd negeert, als je je negatieve gedachten niet meer serieus neemt.

Wat zou jij vandaag anders dan anders kunnen doen om een positief verschil te maken, je niet meer zo machteloos te voelen. Hoe kan jij ervoor zorgen dat je gaat doen wat je zelf wil? Wat denk je dat er gebeurt als jij het initiatief neemt om contact te zoeken met anderen. Met andere woorden, niet meer afhankelijk te zijn van anderen. Wat is er dan anders en wat doe jij anders en wat doen anderen dan anders.

Wat heb je al gedaan om je huidige situatie te veranderen? Als jij het niet verandert, wie dan wel………

Als je langer dan een jaar last van gevoelens van eenzaamheid hebt, lukt het je vaak niet meer om er alleen uit te komen. Waarom zou je dan nog langer in je eentje blijven worstelen met die gevoelens. Dat is toch niet fijn? En zeker ook niet nodig. Zorg dan dat je deskundige hulp inschakelt. Want hulp vragen is ook een oplossing.

De meeste mensen die over eenzaamheid horen of lezen, denken vaak aan zielige oude mensen. Zelfs de Rijksoverheid slaat samen met maatschappelijke organisaties, gemeenten, bedrijven en ondernemers de handen ineen om eenzaamheid eerder te signaleren en de trend van eenzaamheid onder ouderen (75+) te doorbreken. Daarmee staat de aandacht voor mensen onder de 75 gelijk al op achterstand.

Sta je er als ondernemer en werkgever wel eens bij stil dat ook jouw collega’s, werknemers én klanten te maken kunnen hebben met gevoelens van (langdurige) eenzaamheid? Want niet alleen ouderen van boven de 75 jaar hebben daar namelijk last van!

Meer dan 40% van de volwassen bevolking heeft te vaak last van gevoelens van eenzaamheid. 10% van de volwassen bevolking voelt zich zo ernstig eenzaam dat zij dit als een dagelijkse last ervaren. Cijfers van de Volksgezondheid en zorg maken dat duidelijk. Als je naar de statistieken kijkt bij eenzaamheid naar leeftijd, zie je in de percentages dat eenzaamheid een enorm probleem is en niet alleen van ouderen. En dan zijn er nog niet eens cijfers van eenzaamheid bij jongeren en kinderen beschikbaar. Daar is nog nauwelijks onderzoek naar gedaan.

De voornaamste redenen waarom ook jouw collega’s, werknemers en klanten last van eenzaamheid kunnen hebben

Collega’s, werknemers en klanten zijn allemaal mensen en hebben uiteraard ook hun privéleven. Vaak leef je wel even mee met bijzondere levensgebeurtenissen -als je er al vanaf weet- en daarna gaat de dagelijkse gang van zaken meestal al weer gauw door en voor. Voor de persoon in kwestie heeft zo’n levensgebeurtenis echter veel langer impact. Soms duurt het wel een jaar voor er weer een nieuw ritme en/of patroon ontstaat. De duur van deze transitieperiode is voor iedereen verschillend. Waar gaat het over…….

De geboorte van een eerste kindje, het overlijden van een partner, je (her)trouwt of bent net gescheiden, hebt een nieuwe baan of wordt ontslagen, je bent op jezelf gaan wonen, je kind gaat het huis uit, je bent verhuisd of je hebt ontdekt dat je seksueel anders geaard bent……. Al deze (en vele andere) grote en kleinere gebeurtenissen beïnvloeden niet alleen je leven, maar doen ook van bínnen iets met je.

Al deze enerverende en vaak ook emotionele gebeurtenissen, leuk of niet en al dan niet een eigen keuze, hebben één ding gemeen: je vertrouwde levenspatroon is verstoord en wordt nooit meer hetzelfde!

Bij onplezierige veranderingen is het niet onlogisch dat je je in de war, leeg, onbestemd, of “wat eenzaam” voelt. Maar als je eindelijk hebt waar je al lang van droomde? Je ziet en hoort je kindje lachen, het zien van je nieuwe partner en het horen van haar/zijn stem geeft je kriebels in je buik, je nieuwe en misschien meer verantwoordelijke baan is leuk! Dan is het toch raar dat je daarnaast ook die vervelende vaak onzekere gevoelens kunt hebben? Nee dus! Want met ieder nieuw begin, eindigt er ook iets. Je sluit iets bekends af en moet aan de nieuwe situatie wennen. Dat is normaal! Dit veranderingsproces heeft écht even tijd nodig. Voor de één is dat een paar weken, voor de ander een paar maanden of nog langer.

Belangrijke redenen voor ondernemers en werkgevers om meer stil te staan bij gevoelens van eenzaamheid

Uiteraard staat voorop dat je niemand zo’n rotgevoel gunt. Die onrustige gevoelens bij ingrijpende veranderingen horen echter bij het leven. Op zich dus niets om je als ondernemer of werkgever ongerust over te maken zou je zeggen. Dat klopt inderdaad als je collega’s, werknemers en klanten tenminste niet te lang last hebben van die zorgelijke gevoelens. Want als zij lang last hebben van gevoelens van (langdurige) eenzaamheid, zitten ze niet lekker in hun vel. Het zijn gevoelens die mensen wakker houden. Het heeft invloed onder andere op hun gezondheid, uitgavepatroon, op hun relaties, op hun identiteit.

Mensen die last van deze gevoelens hebben, voelen zich verdrietig, rot en trekken zich steeds meer terug. Zij hebben een verminderd gevoel van grip op hun leven, hebben minder plezier in gezelschap, worden minder besluitvaardig, krijgen een verminderde weerstand, worden sneller ziek en herstellen minder snel. Dit alles heeft uiteraard ook direct dan wel indirect veel gevolgen voor ondernemers en werkgevers.

Collega’s en werknemers die zich zo voelen, kunnen zich minder voor de zaak inzetten, melden zich ziek, zijn er niet bij met hun hoofd, klanten
komen de deur nauwelijks of niet meer uit en geven dus geen geld meer uit etc.

Ook werk- en klantrelaties hebben oprechte aandacht nodig

Elke relatie heeft oprechte aandacht nodig. De relatie met een partner, kinderen, familie en vrienden loopt stuk als er geen tijd voor wordt vrijgemaakt of -waar nodig- voor wordt gevochten. Dit is niet anders in een ondernemers- en klantrelatie. Oprecht, bewust en consequent aan vertrouwen werken, geeft in korte tijd een veel effectiever resultaat, zonder dat het veel extra energie kost.

Wees er van bewust dat ook jouw collega’s, werknemers en klanten last kunnen hebben van (langdurige) eenzaamheid. Als een medewerker of collega zich regelmatig ziek meldt, kan een gebeurtenis in zijn of haar leven wel eens meer impact blijken te hebben dan je denkt. Als een klant op één dag vier keer een boodschapje in jouw zaak komt halen, is het goedemorgen of goedemiddag van de winkelbediende misschien wel het enige contact dat iemand op die dag heeft.

Let dus in je onderneming en/of als werkgever op signalen en gedragsverandering en ga de dialoog aan! Zoek samen naar oplossingen, zorg dat je er bent voor elkaar, maak verbinding, toon oprechte belangstelling, vraag door en voorkom dat je collega’s, werknemers en/of klanten verloren raken. Is er professionele hulp nodig? Zoek dan iemand bij jou in de buurt waar je vragen aan kunt stellen en eventueel naar kunt doorverwijzen.

Laatst las ik een ervaringsverhaal van een jonge meid. Op school werd zij gepest. Zij werd bang voor alles. Als er een groepje mensen op straat stond, liep ze een blokje om. Ze was bang dat ze naar haar zouden kijken, haar zouden uitlachen. Ze zag er niet raar uit of zo, maar het zat in haar hoofd. Ze was bang om mensen te verliezen. En juist daardoor verloor ze ze. 

Ze is nu ouder. Ze heeft haar angsten nu beter onder controle en loopt nu ook gewoon langs zo’n groepje op straat. Desondanks komen bij vlagen de negatieve gevoelens nog bij haar omhoog. Bijvoorbeeld als een vriendin een afspraak afzegt of zo, maar zij voelt zich minder eenzaam dan vroeger.

Waarom dit verhaal me herinnerde aan mijn eigen eenzaamheid als kind

Ikzelf was als kind stil, onzeker en leergierig. Ik was erg rustig en las veel. Ik vond het wel leuk om buiten te spelen (in onze straat reden toen nog nauwelijks auto’s) met wat buurmeisjes. Soms voetballen met buurjongetjes.

Ik vond de basisschool niet echt leuk. Ik had vanaf mijn vijfde jaar een bril en werd nooit gevraagd om mee te doen. Dat maakte me verdrietig. Ik voelde me achteraf gezien, met de kennis van nu, dus buitengesloten, eenzaam.

Mijn vader was thuis de baas, zijn wil was wet. Mijn moeder was ouderwets volgzaam en als grote mensen praatten, moesten kinderen hun mond houden. Verder moest ik naar een school die ik helemaal niet leuk vond. Er viel toen nog weinig te kiezen, je moest gewoon doen wat je vader wilde. Dat maakte me vaak boos en dat ik me niet gezien/gehoord voelde. Op die middelbare school hoorde ik er namelijk ook niet bij. Ik voelde me als puber nog steeds buitengesloten en onzeker door mijn bril en dat straalde ik ook uit.

Wat vroeger een probleem was en nu niet meer

Op een dag besefte ik dat alle mensen die ik tegenkwam een positieve of negatieve invloed op me hadden. De invloed van anderen op mijn leven was enorm. Later besefte ik ook dat je vaak alleen de vervelende dingen onthoudt die je overkomen. Een ander kind dat ‘schele’ tegen je roept als je als vijfjarige voor het eerst met je nieuwe bril de winkel uit loopt. Klasgenootjes die je niet laten meespelen. Kortom, het kan niet alleen je hele dag maar je hele leven verpesten als je niet oppast.

Toen ik zestien werd en zelf wat geld ging verdienen, heb als eerste mijn salaris uitgegeven aan contactlenzen. Die kwamen net op ‘de markt’. Nog niet de beste kwaliteit en het kostte me heel wat doorzettingsvermogen. Maar wat was ik blij en trots! Wat gaf dat me een goed gevoel! Heel langzaam kreeg ik meer zelfvertrouwen en heb ik vervolgens op deze manier mijn tegenslagen in en uit het verleden overwonnen.

Wat de invloed van anderen op jouw leven is

Soms gebeuren er dingen in je leven waar je zelf nauwelijks of geen invloed op hebt. Iets dat heel veel impact heeft. Dat kan van alles zijn, zoals een ongeluk, een ziekte, scheiding, een verhuizing, een nieuwe leidinggevende, de geboorte van een gehandicapt kind, ongewenst kinderloos blijven of juist (ongewenst) zwanger worden, gepest worden, verzin het maar…… Of iets wat er gezegd of gedaan wordt door een ander, wat heel veel impact heeft op je leven.

Uitsluiting om wat of wie je bent, hoe je er uit ziet of wat voor andere reden dan ook, is altijd funest voor ieder mens. Iedereen heeft aandacht, acceptatie en aanraking nodig. Doordat je je buitengesloten voelt, ga je veel dingen om je heen negatiever beoordelen. Je gaat je eenzaam voelen en bent vaak meer geneigd om onverstandige en riskante keuzes te maken en dingen uit te stellen.

Niet de gebeurtenissen in je leven, maar de manier waarop je er zelf mee omgaat, bepalen hoe je je er onder voelt.

Je kunt niet met de hele wereld bevriend zijn!

Als je instemt met iets dat je diep van binnen liever anders ziet, kies je niet voor je eigen geluk. Sterk en onafhankelijk zijn, betekent dat je je eigen geluk kunt vinden en in staat bent gezonde relaties aan te gaan. Je eigen weg volgen, uitgaan van je eigen kracht. Kiezen voor je eigen geluk. Kijken waar je meer van wilt in het leven. Neem bijvoorbeeld afscheid van de mensen die je alleen maar energie kosten, je negatief beïnvloeden. Je kunt niet met de hele wereld bevriend zijn, dus neem daarom afscheid van ze, voorgoed.

Mensen die zich afgewezen, eenzaam of buitengesloten voelen, zijn over het algemeen een minder aardige versie van zichzelf. Langdurige eenzaamheid doet heel wat met een mens. Gelukkig is er steeds meer aandacht voor de aanpak van eenzaamheid. Wel is het belangrijk dat de juiste interventies worden toegepast en dat de aandacht zich niet alleen op ouderen richt. Want zoals uit het bovenstaande blijkt, kunnen ook hele jonge mensen zich al eenzaam voelen. Dat heeft heel veel invloed op de rest van je leven en kan ook later nog veel problemen geven als je er niets mee doet.

Vooral kinderen en jongeren die herhaaldelijk en op verschillende manieren zijn gepest, hebben last van sociale en emotionele problemen, ook op de langere termijn.

Dus denk twee keer na voor je iets negatiefs over of tegen iemand zegt. En andersom, denk ook twee keer na voordat je iemand anders gelooft die iets negatiefs over jou zegt. Je bent goed zoals je bent.

De wereld verandert, organisaties moeten zich in steeds sneller tempo aanpassen. Het management van een organisatie is in beginsel resultaat- en doelgericht, vastbesloten, besluitvaardig en duidelijk. Te vaak echter lopen managers voor de troepen uit en verliezen ze onbedoeld de verbinding met hun team, waar niet iedereen snel genoeg kan schakelen of meekomen.

Mensen zijn sociale wezens, de meesten van ons houden van voorspelbaarheid en veiligheid, een vertrouwde omgeving. We hechten aan vaste patronen, in het werk, onze sociale omgeving en het dagelijks leven. We zijn ons daar vaak niet van bewust, totdat die patronen worden doorbroken. Het hele leven draait om relaties die binnen patronen worden onderhouden, dus ook in de werksfeer.

Als er dus in de werkomgeving iets verandert, dan heeft dat vaak gevolgen op individueel niveau. Het kan enige tijd een angstig, onzeker, leeg of onbestemd gevoel geven, eenzaamheid ligt op de loer. Op de werkvloer worden die gevoelens nauwelijks onderkend en evenmin besproken, wat ook geldt voor eventuele ontwikkelingen in het privéleven van medewerkers. Het individuele welzijn lijkt vaak van minder belang, met alle negatieve gevolgen van dien.

Wat verandering binnen een organisatie doet met medewerkers

Als er iets negatiefs gebeurt, is het vanzelfsprekend dat men zich een tijdje minder gelukkig, onzeker, in de war, leeg, onbestemd of zelfs eenzaam voelt. Bij een positieve gebeurtenis, bijvoorbeeld een verworven nieuwe positie binnen de organisatie, is dat moeilijker voor te stellen. Maar uiteindelijk doen alle grote en kleinere gebeurtenissen -eigen keus of niet- ook van bínnen iets met iemand. Een vertrouwd patroon wordt verstoord en zal nooit meer hetzelfde zijn!

Met ieder nieuw begin, eindigt er ook iets veiligs en vertrouwds, iets bekends wordt afgesloten en de nieuwe situatie moet wennen. Dit veranderingsproces heeft écht even tijd nodig. Voor de één is dat een paar weken, voor de ander een paar maanden of nog langer. Die vervelende of onzekere gevoelens bij veranderingen horen bij het leven, op zich dus geen reden tot ongerustheid.  Dat is anders als in een veranderde situatie nieuwe, vertrouwd aanvoelende patronen uitblijven en langdurige(r) eenzaamheid zich aandient.

Hoe privéomstandigheden doorwerken in de werkomgeving 

Chronisch eenzame mensen voelen zich verdrietig, zijn niet gelukkig en trekken zich steeds meer terug, dus ook op het werk. Ze verliezen de grip op hun leven, hebben minder plezier in gezelschap, verliezen aan besluitvaardigheid. Hun weerstand vermindert, ze worden sneller ziek en herstellen langzamer. Men voelt zich eenzaam, maar omschrijft het vaak anders, (h)erkent het niet als zodanig. Er is een gevoel van leegte en onbestemdheid, burn-out en depressie liggen op de loer.

Onderzoek toont aan dat 43% van de volwassen bevolking (19 jaar en ouder) zegt zich te vaak eenzaam te voelen. En gemiddeld zo’n 10% voelt zich zelfs ernstig of zeer ernstig eenzaam[1] Chronisch, elke dag. Met alle gevolgen van dien.

Oud én jong, dus ook de medewerkers binnen iedere organisatie!

Mensen geven het beste van zichzelf als ze gemotiveerd worden of zelfs bevlogen mogen zijn. Om dit in een organisatie te bereiken moeten medewerkers niet alleen de ruimte en het vertrouwen krijgen zich te ontwikkelen, maar moeten ze zich vooral ook gehoord, begrepen en –belangrijker nog- verbonden voelen. Hun welzijn en daarmee de kwaliteit en continuïteit van functioneren, is daarvan in hoge mate afhankelijk.

Ook werkrelaties hebben oprechte aandacht nodig

Organisaties en teams bestaan uit mensen met hun menselijke behoeften, met hun voor- of tegenspoed en met eigen leerpunten. Jammer genoeg bestaat er geen technisch snufje waarmee echte verbinding in de veranderde organisatie, team of persoonlijke werkomgeving “met een druk op de knop” tot stand wordt gebracht. En het is belangrijk te onderkennen dat het psychologische aanpassingsvermogen van de mens nu eenmaal achterloopt op de snelheid waarmee technologische of organisatorische ontwikkelingen zich voltrekken.

Elke relatie heeft oprechte aandacht nodig. De relatie met een partner, kinderen, familie en vrienden loopt dus stuk als er geen tijd voor wordt vrijgemaakt of -waar nodig- voor wordt gevochten. Dit is niet anders in een werkrelatie. Oprecht, bewust en consequent aan vertrouwen werken, geeft in korte tijd een veel effectiever resultaat, zonder dat het extra energie kost. Let dus in een organisatie of team op signalen en gedragsverandering en ga de dialoog aan! Zoek samen naar oplossingen en zorg dat je er bent voor elkaar, toon oprechte belangstelling, vraag door en voorkom dat medewerkers verloren raken in de organisatie en in eenzaamheid vervallen.  

Naschrift

Soms blijven nare gevoelens bij iemand voortduren en lukt het iemand niet zelf aan eenzaamheid te ontkomen. Dan is het fijn dat er goede professionele hulp is, die met de zogenoemde oplossingsgerichte methodiek iemand kan helpen er beter mee om te gaan. Deze methodiek is zeer effectief in zowel werk- als privésituaties. Hier vindt u meer informatie/gecertificeerde hulpverleners.

---

[1] Cijfers van Volksgezondheidenzorg.info

Aandacht, Acceptatie en Aanraking zijn onze basisbehoeften. We hebben het allemaal nodig. Als we als mens, klein of groot, jong of oud, geen aandacht krijgen, voelen we ons alleen, niet gezien, gehoord,  in de steek gelaten, niet serieus genomen, afgewezen of vul het zelf verder maar in. Onvervulde behoeften zorgen voor negatieve gevoelens.

Als volwassene kunnen we aan een ander vaak wel uitleggen wat onze behoeften zijn. Als we dat niet doen, weten we verstandelijk dat een ander niet kan weten wat je wel en niet wil. Dat vinden we al moeilijk genoeg. Als we als volwassene onze behoeften en gevoelens al niet goed kunnen uiten, hoe moeilijk moet het dan wel niet zijn als je klein en jong(er) bent?!

AANDACHT IS EEN VAN ONZE BASISBEHOEFTEN

Het begint al als we baby zijn. Als een babyhonger heeft, ergens last van heeft of gewoon behoefte aan liefde heeft, trekt hij je aandacht. Praten lukt nog niet, dus is de vraag om aandacht meestal inde vorm van dreinen of huilen.

Ook voor een peuter is het belangrijk te kunnen vertellen wat hij of zij wil of niet wil. Een peuter is nog klein en kan misschien nog niet zo goed uitleggen wat de bedoeling of het probleem is. Logisch toch dat een peuter er niet goed tegen kan als je de hele tijd op je telefoon kijkt en hem geen aandacht geeft. Je peuter wil graag het middelpunt zijn.

Als kinderen wat groter zijn en naar school gaan, hebben ze nog steeds veel zorg, warmte en aandacht nodig. Ze willen hun verhalen kwijt. Soms is het moeilijk voor hen uit te leggen wat er aan de hand is en laten ze alleen maar een gedragsverandering zien. Misschien hebben ze ergens last van of zijn er problemen op school, worden ze gepest. Jonge kinderen hebben veel tijd en aandacht nodig.

En waarom vraagt een puber zoveel aandacht? Weet je nog hoe je zelf was? Misschien wel onzeker, had je puisten, voelde je je lelijk, was je lang en slungelig. Of had je het idee dat niemand je gevoelens, ideeën, wensen serieus nam, werd je daar boos of onzeker over. Kortom kreeg je te weinig serieuze aandacht. Je hebt als puber ook behoefte aan ouders die je steunen bij de plannen die je hebt, bij je dromen. Ouders die van je houden zoals je bent, je niet teleurstellen en niet te veel ‘zeuren’.

En dan opeens ben je achttien en ben je ‘volwassen’. Volgens Wikipedia is een volwassene een individu dat zichzelf in het leven kan redden. Dat wil niet zeggen dat je geen aandacht meer nodig hebt. Misschien juist wel meer dan ooit. Je gaat op eigen benen staan, de weide wereld in. Er verandert veel in je leven. Je gaat bijvoorbeeld als student op jezelf wonen, meestal in een grote stad, een nieuwe omgeving. Dat is natuurlijk fantastisch, maar ook wel even wennen. Je moet nieuwe contacten maken, dus actief aan de slag, anders zit je straks moederziel alleen op je kamer.

Als je je openstelt voor anderen, werkelijke, oprechte aandacht geeft, krijg je terug wat je geeft. Zo ontstaat er een werkelijk contact.

ACCEPTATIE DOOR ANDEREN IS BELANGRIJK VOOR ONS ALS MENS

Acceptatie is ook één van onze basisbehoeften. Iedereen wil er graag bij horen. Maar waarbij dan en waarom?

Wat onze individuele behoefte ook is, ons welbevinden is in gevaar als onze eigen behoefte aan verbondenheid met andere mensen niet is vervuld. Meestal voelen we ons goed in het gezelschap van onze directe familie, goede vrienden en voelen we ons daar ook veilig bij. Het levert ons een vervelend gevoel op als we alleen zijn, er niet bij horen of als we buitengesloten worden. Het gevoel sociaal buitengesloten te zijn, kan ons contact met mensen en ons gedrag belemmeren waar we het meeste waarde aan hechten. Het kan zelfs ons intellectueel functioneren verstoren. Ook zijn we geneigd om ongezonder te gaan leven als we ons niet geaccepteerd voelen.

We willen graag allemaal het gevoel hebben nodig te zijn, gewaardeerden geaccepteerd worden. Het allerbelangrijkste van alles is, dat je alleen een echte band kunt opbouwen met anderen als je jezelf waardeert en accepteert. Als je verbonden wil zijn met anderen in de wereld, heb je echter niet alleen nodig gewaardeerd en geaccepteerd te worden door die anderen. Het vraagt namelijk ook actie van jou zelf. Inspanning van jouw kant om die verbondenheid te realiseren.

Veel mensen cijferen zichzelf en hun verlangens maar weg om geaccepteerd te worden, erbij te horen. Zij gaan dan voorbij aan wat zij zelf belangrijk vinden. Het is belangrijk om jezelf en wat jij belangrijk vindt niet te vergeten. Accepteer en respecteer jezelf en jouw verlangens altijd, ook als je je aanpast aan anderen! Overweeg of de concessies die je doet, het wel waard zijn. En zorg er voor dat je je openstelt voor anderen, anderen aandacht geeft. Dát alles maakt dat jij ook aandacht krijgt, gewaardeerd en geaccepteerd wordt.

TWEE ARMEN OM JE HEEN = AANRAKING

Soms zijn woorden niet nodig en is een knuffel alles wat je nodig hebt. Twee armen om je heen van iemand die om je geeft, je lief heeft. Dat heeft te maken met onze derde basisbehoefte, aanraking.

Ieder mens hunkert naar aanraking, liefde. Strelen, geliefkoosd worden vindt bijna ieder mens fijn. Wel natuurlijk alleen als de aanraking door ons zelf gewenst is.

Lichamelijke uitdrukkingen van verbondenheid zoals omhelzingen en aaien over de rug zorgen ervoor dat de oxytocine niveaus op de plaats waar de aanraking plaatsvindt wordt verhoogd. Dat klinkt allemaal erg ingewikkeld, maar het betekent gewoon dat het knuffelhormoon geactiveerd wordt.

Het knuffelhormoon (oxytocine) staat al lang bekend als een hormoon dat de liefde, sociale verbondenheid en het welbevinden bevordert. Maar uit nieuw onderzoek blijkt dat het hormoon ook emotionele pijn kan veroorzaken (bron: gezondheidsnet). Oxytocine is ook betrokken bij het vijandig reageren naar buitenstaanders.

Als we bijvoorbeeld langdurige eenzaamheid ervaren is de afgifte van oxytocine ontregeld. Langdurige eenzaamheid doet iets gemeens met je. Vaak vind je er niks meer aan om aangeraakt te worden. Of je vindt het zelfs vervelend. Het vermoeden bestaat dat juist die verstoorde oxytocine huishouding ervoor zorgt dat aangeraakt worden en omgaan met anderen je geen plezier oplevert.

Omgaan met anderen levert je dus niet het normale genot of geluk op. Dus waarom zou je het doen? Het kost al moeite genoeg met anderen om te gaan. Het gevolg: je trekt je nog meer terug en de eenzaamheid wordt nog sterker. De vicieuze cirkel (bron: eenzaamheid.info).

We willen allemaal graag dat er iemand is voor ons, ons troost biedt op zijn tijd. Dat iemand ons ondersteunt in moeilijke tijden. Het geeft ons een goed gevoel. Toch is goed om te beseffen dat een ander ons leven niet kan leven, onze wensen, verlangens niet kan raden. Gemis aan liefde en genegenheid, het niet kunnen delen van gevoelens, problemen binnen een relatie en een gemis aan saamhorigheid en wederkerigheid kunnen gevoelens van eenzaamheid, verdriet en machteloosheid veroorzaken. Kom je daarin dus te kort, kom dan in actie, zèlf! En dat betekent alleen maar dat je iets anders moet doen dan je normaal doet. Stap er op af!

Hoewel onderzoeken aantonen dat eenzaamheid wel degelijk leeft bij jongeren en zeker in de studentenwereld, is het nog steeds een gevoelig thema. In de huidige samenleving is dit een onderwerp waarover weinig openlijk wordt gepraat. Wanneer eenzaamheid bijvoorbeeld in de media verschijnt, gaat het vooral over oudere mensen. Als dat het beeld is dat de samenleving heeft over eenzaamheid, is het logisch dat weinig jongeren erover durven te praten.

Het beeld in onze maatschappij is nog steeds dat eenzaamheid iets is waar alleen oudere mensen last van hebben. Zelfs onze minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en viceminister-president, Hugo de Jonge richt zich met hulp alleen op de ouderen. Als je jong(er) bent en je voelt je eenzaam, dan ben je een loser, een zielepoot. Dus houd je als jongere je mond maar.

Dat eenzaamheid alleen voor ouderen en losers is, is echt onzin. Lees maar:

1 – Eenzaamheid hoort bij het leven

Inderdaad, eenzaamheid overkomt ons namelijk allemaal, jong en oud. Iedereen voelt zich af en toe eenzaam. Hoe komt dat dan?

Als mens leven we -normaal gesproken- allemaal in een netwerk van relaties. In dat netwerk zijn we met anderen verbonden. We hebben vrienden, familie, werkrelaties, kennissen, sportclubs, maar ook buren, winkeliers, vrijwilligersclubjes en ga zo maar door. In dat netwerk zijn we met anderen verbonden volgens vaste patronen. Als er iets verandert in je leven, wordt ook dat vaste patroon verbroken.

Als je bijvoorbeeld gaat studeren, ga je meestal verhuizen, op jezelf wonen. Omdat je er naar uit kijkt eindelijk je eigen leven te gaan leiden, sta je er misschien niet zo bij stil dat er dóór die verhuizing veel verandert in je sociale leven. Je ‘oude’ netwerk, de vertrouwde, voorspelbare en veilige omgeving maakt plaats voor het onbekende. Dat is natuurlijk prachtig, maar het betekent wel dat je je even heel eenzaam kunt voelen. Dat is op zich helemaal niet erg en meestal tijdelijk. Een transitie in je leven veroorzaakt dat nu eenmaal. Dat ligt niet aan jou, het is heel normaal!

2 – Wat is eenzaamheid dan eigenlijk precies?

Soms noem je dat wat je voelt anders, bijvoorbeeld leeg, onbestemd, verscheurd, kapot van binnen, waardeloos, buitengesloten of nog anders. Het is in ieder geval een diep ellendig gevoel, dat gevoel dat je er niet bij hoort, dat er niemand voor je is, dat je moederziel alleen op de wereld bent. Je hebt behoefte aan aandacht, een arm om je heen, je wilt geaccepteerd worden.

Als je dat niet hebt, voel je dat in je lijf. Dat klopt, want eenzaamheid is het fysiek ervaren tekort aan patronen van verbinding met andere mensen (Jeannette Rijks). Het is een seintje van je lichaam. Dat seintje zegt: Er klopt iets niet in je verbinding met andere mensen. Je komt iets tekort in je relaties.

Net zoals honger je erop wijst dat je voedsel tekort komt en dorst je erop wijst dat je vocht tekort hebt, wijst eenzaamheid je erop dat je verbondenheid tekort komt. Heb je stevige honger, dan helpt een rijstcracker niet. Ben je uitgedroogd, dan word je niet blij van een borrelglaasje water.
Kortom, eenzaamheid is heel menselijk en een signaal van je lichaam dat je in actie moet komen om je behoefte te vervullen, je behoefte om verbonden te zijn met anderen. Niet meer en niet minder. Mooi hè? Niets om je voor te schamen.

3 – Waarom je er over moet praten

Zoals je hierboven las, is eenzaamheid iets wat ons allemaal overkomt. Niet alleen iets voor ouderen en losers. Niets om je voor te schamen dus. Geen mens wil zich zo beroerd voelen en er alleen mee blijven worstelen, of je nu jong bent of oud. Zonder mensen om je heen waar je je diepste gevoelens mee kunt delen, is het leven vaak ondraaglijk.

We praten weinig over eenzaamheid. Niet met elkaar, niet met onze ouders, familie, of vrienden. Misschien is eenzaamheid wel een groter taboe dan seks. Je houdt het liever voor je. Schaamte, taboe en het ontbreken van een sociaal netwerk maken het lastig om over gevoelens van eenzaamheid te praten. Toch is erover praten de enige manier om een ander te laten weten waarom je je zo rot voelt, je je zo gedraagt als je je gedraagt. Niemand kan aan het puntje van je neus zien wat er aan de hand is.

Juist actie ondernemen en erover praten kan je redding zijn. Eenzaamheid lost niemand anders spontaan voor jou op. Alleen door zelf het initiatief te nemen, kan je eruit komen en je leven weer leuker maken. Praat erover!

4 – Hoe beïnvloedt eenzaamheid je leven?

Gelukkig duren die gevoelens van eenzaamheid voor de meesten slechts tijdelijk. Maar ook tijdelijk kan voor je gevoel veel te lang duren. Hoe lang tijdelijk duurt, is voor iedereen verschillend. Voor de één is dat een paar weken, voor de ander een paar maanden. Als deze gevoelens korter duren dan een maand of twee, accepteer het dan of doe iets wat je vroeger ook deed als afleiding. Besef dat je voor een transitie, een (grote) verandering in je leven echt wel even tijd nodig hebt. Tijd om nieuwe vrienden te maken, te wennen aan je nieuwe omgeving en je nieuwe leven.

Als je gevoelens van eenzaamheid na een half jaar niet over gaan, je echt last krijgt van je ellendige gevoelens, ligt chronische eenzaamheid op de loer. Dat heeft stevige gevolgen voor je brein. Je hersenen veranderen dan zowel in functie als in structuur en je hormoonbalans wordt verstoord.

Gevolg is onder meer dat je het dat niet fijn meer vindt om aangeraakt te worden. Je wordt bang, achterdochtig, cynisch, ervaart anderen als een bedreiging en raakt gestrest. En stress maakt dat je minder goed kunt denken, je toekomst kunt plannen, kunt focussen en beslissingen nemen. Dat maakt onzeker.

Dit alles belemmert je dus in het omgaan met andere mensen.

En alsof het niet al erg genoeg is, eenzaamheid kan ook de onderliggende problematiek zijn van bijvoorbeeld obesitas, depressieve klachten, stress en burn-out. Dit zijn dus de gevolgen van langdurige eenzaamheid bij jong en oud……….

5 – De oplossing……………

Een ding is zeker, in de wereld van de problemen zul je oplossing niet vinden. Ook kan een ander dit probleem, jouw last van gevoelens van eenzaamheid, niet voor je oplossen. Je kunt anderen en je omgeving niet veranderen, wel de manier waarop je met anderen, je omgeving, je gevoelens en gebeurtenissen in je leven omgaat.

Er zijn meerdere manieren om verandering aan te brengen in je leven. De sleutel tot succes ben je altijd zelf. Je kunt een afwachtende houding aannemen tot een ander met een oplossing komt. De vraag is dan wel of het echt de oplossing is die jij wil. Als je het heft in eigen handen neemt, de oplossing uit jezelf komt en je je leven zo inricht zoals jij dat graag wil, verandert alles. Daar heb je de juiste ‘mindset’ voor nodig, oplossingsgericht. Dat is de belangrijkste factor.

Jij bent de belangrijkste sleutel naar je geluk. Wie weet beter dan jij waar je behoefte aan hebt, wat je een goed gevoel geeft? Volg je eigen pad!